Ngành cá tra trước vận hội mới

Những nốt thăng trầm

Nuôi và chế biến cá tra xuất khẩu (XK) từng được xem là ngành sản xuất có sự tăng trưởng ngoạn mục nhất trong lịch sử phát triển ngành thủy sản. Theo thống kê của Tổng cục Thủy sản, chỉ trong 10 năm trở lại đây, diện tích nuôi cá tra cả nước đã tăng gấp 5 lần (đạt 6.000ha), sản lượng tăng 36 lần (đạt 1,35 triệu tấn), giá trị cá tra XK tăng gần 45 lần (từ 40 triệu USD lên 1,74 tỷ USD), chiếm 34,4% tổng giá trị xuất khẩu ngành thủy sản và đóng góp khoảng 2,2% GDP của cả nước. Thị trường XK cũng có sự bứt phá ngoạn mục khi sản phẩm cá tra đã đến hơn 140 quốc gia và vùng lãnh thổ so với chỉ một vài nước ở châu Á và Hoa Kỳ sau sự kiện cá tra bị điều tra chống bán phá giá tại thị trường Hoa Kỳ năm 2003.

Dù vậy, thời gian gần đây, nghề nuôi và chế biến cá tra XK gặp nhiều khó khăn, trong đó vấn đề thiếu vốn, cạnh tranh không lành mạnh, chi phí đầu vào liên tục tăng là những khó khăn lớn nhất mà ngành cá tra phải đối mặt. Báo cáo của ngành nông nghiệp cho thấy, trong vòng 5 năm gần đây, giá thành nuôi cá tra tăng hơn 1,8 lần, hiện ở mức 23.000-24.000 đồng/kg; trong đó chi phí con giống tăng 1,59 lần, thuốc và hóa chất tăng 1,67 lần, thức ăn tăng 1,7 lần, lãi vay ngân hàng tăng 3,76 lần.

Ngành sản xuất, chế biến cá tra gặp khó khăn nhất kể từ quý II/2012 khi các ngân hàng bắt đầu siết chặt cho vay, hạn mức tín dụng giảm mạnh, buộc doanh nghiệp chế biến, XK cá tra, nhất là các doanh nghiệp phụ thuộc hoàn toàn vào vốn vay phải bán tháo hàng với giá thấp để nhanh chóng thu hồi vốn trả nợ ngân hàng. Số lượng doanh nghiệp XK cá tra năm 2012 giảm hơn 40% so với năm trước, từ 136 doanh nghiệp xuống còn hơn 60 đơn vị.

Đối với hoạt động nuôi cá tra, do giá cá không ổn định, giá bán dưới giá thành sản xuất trong thời gian dài cộng với tình trạng thiếu vốn nên nhiều nông dân phải giảm sản lượng hoặc ngừng nuôi. Bên cạnh đó, giá XK giảm kéo theo giá thu mua nguyên liệu cá tra trong nước giảm tương ứng, từ mức 27.000 đồng/kg trong những tháng đầu năm 2012 xuống còn 22.000 đồng/kg vào giữa năm và hiện nay chỉ còn 21.000-22.000 đồng/kg; trong khi giá thành sản xuất là 23.000-24.000 đồng/kg.

Năm 2012, ngành cá tra cũng thể hiện sự “hụt hơi” khi lần đầu tiên không đạt kế hoạch, với kim ngạch XK chỉ đạt 1,74 tỷ USD, giảm 3,4% so với mục tiêu 1,8 tỷ USD đề ra hồi đầu năm, trong khi tất cả các chỉ tiêu diện tích, sản lượng đều vượt so với năm trước.

Đây cũng là hệ quả tất yếu của sự phát triển quá nóng, thiếu quy hoạch và nhiều khuyết điểm, yếu kém trong công tác quản lý các yếu tố đầu vào và thu mua, chế biến tiêu thụ; tổ chức sản xuất còn nhỏ lẻ, lạc hậu, yếu kém, mối liên kết giữa sản xuất và tiêu thụ còn nhiều bất cập; công tác xúc tiến thương mại và giữ thị trường còn nhiếu thiếu sót; vai trò của tổ chức Hội nghề cá trong chuỗi sản xuất chưa thể hiện rõ ràng nên những năm gần đây, việc sản xuất, tiêu thụ cá tra gặp nhiều khó khăn, nhiều người nuôi cũng như doanh nghiệp bị thua lỗ, phá sản.

Để cá tra trở lại thời hoàng kim

Đến nay, cá tra Việt Nam vẫn là loài thủy sản “độc tôn”, cung cấp trên 90% nhu cầu tiêu thụ cá da trơn trên thế giới. Đây là lợi thế cạnh tranh đặc biệt để sản phẩm cá tra nâng cao giá trị và ngành cá tra hoạt động hiệu quả trong những năm tới. Bên cạnh đó, cuối năm 2012, ngành cá tra Việt Nam đã hoàn thành mục tiêu có 10% sản lượng đạt chứng nhận ASC (chứng nhận của Hội đồng Nuôi trồng thủy sản bền vững) và đến nay đã có 13 doanh nghiệp đạt được chứng nhận này; đồng thời phấn đấu đến năm 2015 có 100% sản lượng cá tra được cấp chứng nhận nuôi có trách nhiệm, trong đó 50% đạt chứng nhận ASC.

Trên cơ sở những nỗ lực và thành quả của phía Việt Nam về việc tổ chức nuôi cá tra theo hướng có trách nhiệm, giảm thiểu tối đa tác động xấu đến môi trường, đến nhân viên của doanh nghiệp và cộng đồng dân cư xung quanh, thông qua chứng nhận ASC, Quỹ Bảo tồn động vật hoang dã thế giới (WWF) đã đưa cá tra vào “danh mục xanh” trong Cẩm nang hướng dẫn tiêu dùng ở châu Âu để khuyến khích người tiêu dùng khu vực này lựa chọn cá tra trong thực đơn hàng ngày. Ngoài ra, chứng nhận ASC cũng giúp nâng cao giá trị cá tra xuất khẩu hơn 20 cent/kg (hơn 4.100 đồng/kg), góp phần nâng cao uy tín và giá trị của sản phẩm cá tra trong thời gian tới.

Mặc dù đã có một số dấu hiệu tích cực nhưng để ngành sản xuất, chế biến, XK cá tra khởi sắc trong thời gian tới cần phải có giải pháp căn cơ để giải quyết những khó khăn còn tồn tại. Nhận thấy rõ đều này, ngay từ đầu năm 2013, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 02/NQ-CP về một số giải pháp tháp gỡ khó khăn cho sản xuất, kinh doanh, hỗ trợ thị trường, giải quyết nợ xấu. Trước đó, Ngân hàng Nhà nước cũng đã ban hành Thông tư 37/2012/TT-NHNN đồng ý kéo dài thời hạn cho doanh nghiệp XK thủy sản được vay ngoại tệ, lãi suất thấp đến hết năm 2013.

Bên cạnh đó, Nghị định về quản lý sản xuất và XK cá tra sẽ sớm được ban hành trong thời gian tới cùng với việc thành lập Hiệp hội Cá tra Việt Nam. Đây sẽ là động lực để cơ cấu, sắp xếp lại ngành hàng cá tra mang tính chuyên nghiệp hơn, cân bằng giữa sản xuất nguyên liệu và XK, tạo điều kiện để ngành cá tra trở lại thời “hoàng kim”, phát triển ổn định, hiệu quả và bền vững.

Mặt khác, Việt Nam đã gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO), dù có nhiều cơ hội phát triển song cũng có rất nhiều khó khăn, thách thức, nhất là trong bối cảnh sức cạnh tranh của thủy sản còn yếu, trình độ quản lý còn nhiều bất cập, trong khi yêu cầu về chất lượng, an toàn vệ sinh thực phẩm của các nước thường xuyên thay đổi và ngày càng khắt khe; sự hiểu biết của các doanh nghiệp về luật pháp quốc tế còn hạn chế, đặc biệt là trong lĩnh vực tranh chấp thương mại; sự cạnh tranh thiếu lành mạnh, không có chiến lược lâu dài của các doanh nghiệp Việt Nam khiến lợi ích quốc gia bị thiệt hại. Vì vậy, cần có một tổ chức giữ vai trò tư vấn, định hướng và bảo vệ quyền lợi của doanh nghiệp.

Đề án phát triển sản xuất và tiêu thụ cá tra ở Đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2020 của Chính phủ xác định, cá tra là một trong những mặt hàng chủ lực của cả nước. Vì vậy, đi liền với sự ra đời của Ban chỉ đạo điều hành của Chính phủ thì cần có một tổ chức cộng đồng nhằm từng bước đưa ngành hàng cá tra vào sự quản lý toàn diện, phát triển bền vững.

Đáp ứng yêu cầu thực tiễn

Trước yêu cầu thực tiễn, Hiệp hội Cá tra Việt Nam đã chính thức thành lập vào ngày 2/3/2013 với 141 thành viên. Đại hội cũng tiến hành bầu ra Ban chấp hành Hiệp hội nhiệm kỳ I (2013-2015) với 47 thành viên. Đây là tổ chức xã hội nghề nghiệp được thành lập dựa trên sự tự nguyện của các tổ chức, cá nhân hoạt động trong các lĩnh vực nuôi trồng, chế biến, xuất khẩu, các hoạt động nghiên cứu, dịch vụ hỗ trợ cho sự phát triển bền vững của ngành hàng cá tra.

Mục tiêu hoạt động của Hiệp hội là liên kết giữa doanh nghiệp với chính quyền địa phương, giữa doanh nghiệp với hộ nuôi và giữa doanh nghiệp với nhau; nghiên cứu đề xuất và kiến nghị với cơ quan quản lý, Chính phủ về những chính sách liên quan đến ngành hàng nhằm thúc đẩy ngành thủy sản nói chung, ngành cá tra nói riêng phát triển ổn định và bền vững. Phấn đấu đến năm 2015, sản lượng cá tra nguyên liệu đạt 1,2 - 1,5 triệu tấn, sản phẩm xuất khẩu 800.000 tấn với kim ngạch 1,8 - 2,25 tỉ USD; tạo việc làm cho 230.000 lao động; xây dựng thương hiệu cá tra Việt Nam trên thị trường quốc tế nhằm tăng sức cạnh tranh.

Ông Huỳnh Thế Năng, Phó chủ tịch UBND tỉnh An Giang, Trưởng ban vận động thành lập Hiệp hội Cá tra Việt Nam cho biết, Hiệp hội ra đời có ý nghĩa rất quan trọng đối với sự phát triển của ngành cá tra. Theo ông Năng, Hiệp hội sau khi thành lập có 2 việc cần làm ngay để đảm bảo sự phát triển bền vững của ngành, đảm bảo mọi thành phần tham gia chuỗi ngành hàng đều có lợi. Đầu tiên cần phải củng cố hệ thống mạng lưới hiệp hội để đảm bảo hoạt động mang lại hiệu quả cao; cùng với Bộ Nông nghiệp và PTNT dự thảo và hoàn chỉnh trình Chính phủ Nghị định vềquản lý sản xuất và XK cá tra.

Tuy nhiên, ông Dương Nghĩa Quốc, Giám đốc Sở Nông nghiệp và PTNT tỉnh Đồng Tháp cho rằng, chưa thể kỳ vọng quá nhiều vào Hiệp hội. Tuy nhiên, thông qua việc hình thành Hiệp hội thì có thể góp phần tạo ra mô hình sản xuất khép kín, cũng như kiến nghị những chủ trương, chính sách đối với Chính phủ sẽ góp phần giải quyết khó khăn của ngành cá tra.

Ông Nguyễn Hữu Khánh, nguyên Chủ tịch Hội Nghề cá Việt Nam cho biết, hiện cả nước có hàng trăm tổ chức, hiệp hội đang hoạt động nhưng ít hiệu quả. Nguyên nhân là do những tổ chức này ra đời không bắt nguồn từ lợi ích của người dân mà thường có xu hướng bắt nguồn từ lợi ích nhóm. Do đó, Hiệp hội Cá tra phải hoạt động vì lợi ích của nông dân.

Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và PTNT Vũ Văn Tám khẳng định, việc ra đời Hiệp hội Cá tra Việt Nam sẽ góp thêm tiếng nói không chỉ của doanh nghiệp mà còn là người nuôi, của các hoạt động dịch vụ, trên cơ sở đó cùng với các bộ ngành giải quyết một số vấn đề để XK cá tra có sự ổn định và bền vững hơn. Thứ trưởng Vũ Văn Tám cũng chỉ đạo, Hiệp hội cần nhanh chóng kiện toàn bộ máy, nhất là bộ phận tham mưu hoạt động theo hướng tinh gọn, hiệu quả, bám sát thực tiễn sản xuất; có phương thức hoạt động linh hoạt, đảm bảo công bằng về lợi ích giữa các hội viên…

Thành Công(kinhtenongthon.com.vn)