Báo cáo tổng kết 5 năm thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng NTM, giai đoạn 2010-2015 về phát triển văn hoá nông thôn nêu rõ: Hiện cả nước có 6.098/11.161 xã, phường, thị trấn có trung tâm văn hoá, thể dục, thể thao, chiếm tỷ lệ 54,6%, trong đó có 30% đạt tiêu chí của Bộ Văn hoá – Thể thao và Du lịch; có 29.402 sân thể thao phổ thông, 1.311 phòng tập hoặc nhà tập, 510 hồ bơi hoặc bể bơi, 37.760 sân tập từng môn được đưa vào sử dụng; có 68.470/118.200 thôn, làng, ấp, bản có nhà văn hoá, khu thể thao thôn, đạt tỷ lệ khoảng 57,9%, trong đó có 47% đạt tiêu chí của Bộ Văn hoá - Thể thao và Du lịch.
Nhìn chung, các thiết chế văn hoá, thể thao trên địa bàn cả nước sau một thời gian lúng túng trong hoạt động khi mới chuyển đổi cơ chế, nay đã đổi mới về phương thức tổ chức và hoạt động, cơ sở vật chất được tăng cường, mức hưởng thụ văn hoá của nhân dân được nâng lên. Gắn kết cùng Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng NTM với phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hoá” càng trở nên thiết thực trong việc củng cố, tăng cường khối đại đoàn kết toàn dân, phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo giữ vững an ninh - quốc phòng.
Theo Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch, năm 2015, cả nước có gần 19 triệu gia đình trong tổng số hơn 22 triệu gia đình đạt chuẩn danh hiệu gia đình văn hóa, đạt tỉ lệ 85,03%, tăng 2% so với năm 2014. Trong số đó, có khoảng 2/3 số gia đình văn hoá ở nông thôn. Qua phong trào này đã khơi dậy niềm tin, sự thi đua sáng tạo trong từng cộng đồng dân cư, trong mỗi thôn, khu vực, phát huy vai trò tự quản, ý thức chủ động, tích cực của cộng đồng, ý thức tự giác, tinh thần tương thân tương ái, giúp đỡ nhau làm giàu chính đáng trong cộng đồng dân cư. Trong việc thi đua, bình xét các danh hiệu “Gia đình văn hoá”, “Thôn, bản, ấp văn hoá” đã góp phần thực hiện tốt 5 tiêu chuẩn trong phong trào xây dựng “Xã đạt chuẩn văn hoá nông thôn mới”. Tại các địa phương, những thôn, xóm, bản, ấp gia đình được công nhận văn hoá, người dân có ý thức, có trách nhiệm hơn với chính cộng đồng, với chính danh hiệu đã đạt được.
Còn nhiều băn khoăn, trăn trở
Theo đánh giá của Ban Chỉ đạo NTM Trung ương: Bên cạnh những kết quả đã đạt được thì nhận thức của một bộ phận cán bộ và người dân về xây dựng nông thôn mới, phát triển văn hoá nông thôn chưa đầy đủ, vẫn còn tâm lý thụ động trông chờ vào sự hỗ trợ của Nhà nước, chưa thực sự phát huy vai trò chủ thể của cộng đồng dân cư. Nhiều thiết chế văn hoá xây dựng “hoành tráng” nhưng vẫn còn nợ, ví dụ như: Miếu Quan Quận ở xã Thạch Hạ (TP.Hà Tĩnh) có mức đầu tư 60 tỷ đồng; hay xã Nga An, huyện Nga Sơn (Thanh Hoá) đã được công nhận đạt chuẩn NTM từ tháng 12/2013, đến nay đang còn nợ gần 20 tỷ đồng tiền xây dựng công trình cơ bản. Nhiều công trình được xây dựng quá hình thức và lãng phí, chạy theo phong trào. Điển hình là một số trung tâm văn hoá, thể thao xã, nhà văn hoá, khu thể thao thôn xây xong, nhưng để không vì không có kinh phí, không có giáo viên, không có người đến học tập, sinh hoạt…
Một số địa phương còn chạy theo thành tích, theo phong trào nên chất lượng công nhận và giữ vững các mô hình văn hoá thiếu bền vững, hiệu quả thực hiện chưa cao, không thực chất. Tình trạng gia đình đạt chuẩn văn hóa, nhưng vẫn còn bạo hành gia đình, nghiện ma túy, cãi vã, đánh bạc gây mất trật tự an ninh vẫn còn xảy ra.
Qua khảo sát ở huyện Vũ Quang (Hà Tĩnh), lãnh đạo huyện cho biết: Chất lượng, chiều sâu các phong trào, các danh hiệu văn hóa chưa cao, cụ thể như: Một số thôn, một số hộ gia đình đạt danh hiệu văn hóa nhưng chưa trở thành hạt nhân tiêu biểu trong các phong trào. Việc huy động sự tham gia của người dân trong việc xây dựng các công trình phụ trợ (bồn hoa, nhà xe, bàn ghế, khánh tiết...) ở nhà văn hóa thôn còn hạn chế, một phần vì đời sống của nhân dân đang gặp khó khăn. Tình trạng nhiều nơi vẫn còn bạo lực gia đình, lao động trẻ bỏ quê đi làm việc khác có thu nhập cao hơn, không muốn làm nông nghiệp và xây dựng văn hoá nông thôn...
Về vấn đề này ông Vương Duy Bảo - Phó Cục trưởng Cục Văn hoá cơ sở, Bộ Văn hoá - Thể thao và Du lịch cho biết: Ban Chỉ đạo một số địa phương chưa thật sự quan tâm đến thực hiện tiêu chí xây dựng văn hoá nông thôn mới; chưa huy động được cả hệ thống chính trị vào cuộc, còn có biểu hiện khoán cho các cơ quan chức năng. Việc đầu tư kinh phí cho các hoạt động quản lý, chỉ đạo và tổ chức thực hiện phong trào ở các địa phương còn ít so với yêu cầu thực tế. Công tác tuyên truyền, vận động ở địa phương còn yếu, chưa phát huy được ý thức tự nguyện, tự giác, chưa thay đổi được nhận thức của các tầng lớp nhân dân, nhất là nhận thức về quyền lợi của người dân sẽ được hưởng khi triển khai xây dựng văn hoá nông thôn mới. Còn có biểu hiện chạy theo thành tích, “háo danh” các danh hiệu văn hóa, chưa tạo động lực thúc đẩy thực hiện phong trào ở địa phương.
Ông Vương Duy Bảo chia sẻ: Xây dựng nông thôn mới, tất cả bê tông hoá cả thì cái “hồn cốt” văn hoá Việt đang ở đâu? Đây là vấn đề khó bởi nông thôn Việt Nam từ bao đời nay đã thấm đậm chất tình làng nghĩa xóm, tối lửa tắt đèn có nhau, có niềm vui mọi người cùng hưởng nay kín cổng cao tường nhà nào biết nhà ấy. Nông thôn hiện nay đa số chỉ còn người già và trẻ em ở nhà. Văn hoá lai căng du nhập từ nhiều nguồn, hương ước làng xã đang bị xem nhẹ…Trung tâm văn hoá xây “hoành tráng” nhưng không có người và thậm chí không hoạt động đúng nghĩa của nó.
GS-TSKH Vũ Minh Giang cho rằng: Thách thức đặt ra cho chúng ta còn ở phương diện văn hóa. Sau hơn 30 năm đổi mới, chúng ta đã có cuộc sống vật chất khá hơn, diện mạo đất nước đã “khang trang” hơn và người dân có cơ hội thụ hưởng nhiều hơn cả về vật chất và tinh thần. Nhưng cái cốt lõi của văn hóa là quan hệ giữa người với người thì đang dần nghèo đi và có dấu hiệu xuống cấp rõ rệt. Trong hầu hết mối quan hệ, tình người dường như bé dần đi, nhường chỗ cho những toan tính thực dụng. Những giá trị truyền thống, những nhân tố làm nên bản sắc và sức mạnh của văn hóa dân tộc đang đứng trước nguy cơ bị mai một.
Một số giải pháp chủ yếu
Theo Ban chỉ đạo xây dựng NTM Trung ương, thực hiện tiêu chí văn hoá (số 6 và 16) NTM, trước hết cần huy động cả hệ thống chính trị vào cuộc. Trong đó, các trung tâm văn hoá cần đổi mới nội dung hoạt động, đa dạng hoá các hình thức sinh hoạt văn hoá, đẩy mạnh cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa", với chất lượng cao hơn, toàn diện hơn. Mỗi làng quê, trở thành một cộng đồng dân cư phát triển về dân sinh, dân trí, dân chủ và văn minh.
Theo ông Vương Duy Bảo - Phó Cục trưởng Cục văn hoá cơ sở (Bộ Văn hoá - Thể thao và Du lịch), để thực hiện có hiệu quả các tiêu chí văn hoá, trước hết phải tránh bệnh thành tích, hướng đến các giá trị thực, như: Danh hiệu gia đình văn hoá, làng, thôn, ấp bản…, làm cho người nhận danh hiệu thấy vinh dự, tự hào và có trách nhiệm. Quản lý khai thác tốt các thiết chế văn hoá truyền thống, khơi dậy phát huy các giá trị văn hoá Việt. Quán triệt phương châm “Nhà nước và nhân dân cùng làm” để huy động mọi nguồn lực đầu tư, xây dựng các thiết chế văn hoá, thể thao, y tế, giáo dục; huy động tốt công tác xã hội hoá, tạo ra nhiều phương thức và mô hình tổ chức để nâng cao chất lượng hoạt động văn hoá cơ sở. Duy trì thường xuyên các hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể dục thể thao, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, giữ vững an ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội; nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân, đáp ứng yêu cầu của thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Tăng cường công tác hướng dẫn, kiểm tra các nội dung xây dựng đời sống văn hoá ở từng địa phương, chú trọng công tác đào tạo cán bộ, đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị làm việc. Phấn đấu bài trừ mê tín dị đoan, các tệ nạn xã hội như: cờ bạc, mại dâm, ma túy… trên địa bàn. Hằng năm, tổ chức sơ kết, tổng kết rút kinh nghiệm, nhân rộng các mô hình, điển hình tiên tiến; biểu dương, khen thưởng kịp thời những tập thể, cá nhân có thành tích tiêu biểu xuất sắc trong xây dựng “Xã đạt chuẩn văn hóa nông thôn mới”./.
