Gỡ rào cản chính sách để phát triển hợp tác xã

Bài 1: Luồng gió hợp tác xã kiểu mới

Thực chất, HTX kiểu mới là những HTX đã và đang hoạt động theo đúng các quy định thể hiện trong Luật HTX năm 2012. Gọi tên như vậy để dễ phân biệt với những HTX kiểu cũ từng biết đến như “HTX toàn xã” hay “HTX ghi danh”, vốn chỉ là nơi xã viên đến “đánh trống, ghi tên”. Từ nhận thức “cha chung không ai khóc”, giờ đây khi tham gia HTX kiểu mới, mỗi thành viên đã nhìn nhận rõ hơn sự ràng buộc về quyền lợi cũng như trách nhiệm của mình.

Những người “thổi hồn” cho HTX

Nhắc đến sự thay đổi, ấn tượng đầu tiên có thể thấy là ở những người đứng đầu và các thành viên HTX. Sự thay đổi không chỉ đơn thuần ở chức danh, không còn “chủ nhiệm HTX” như trước, nay chuyển thành “chủ tịch HĐQT” hay “giám đốc/tổng giám đốc HTX”, mà cơ bản nằm trong cách quản trị, điều hành của những người đứng đầu được các thành viên HTX lựa chọn, tiến hành hội nghị và bầu ra. Một HTX phát triển, không thể không dựa trên năng lực thật sự của chính những người đứng đầu và các thành viên HTX.

Làng nghề truyền thống đóng tàu Trung Kiên ở xã Nghi Thiết, huyện Nghi Lộc (Nghệ An) khá nổi tiếng với quá trình phát triển hơn 700 năm. Một trong số hiếm hoi những người đang “giữ lửa” cho làng nghề là ông Nguyễn Gia In, đang dẫn dắt HTX đóng tàu thuyền Trung Kiên với vai trò Giám đốc. Ông In cho biết, 700 năm nay, làng Trung Kiên chỉ làm một nghề duy nhất là đóng tàu thuyền. Năm 1958, làng nghề thành lập HTX đóng tàu thuyền Trung Kiên, đến năm 1964 phát triển thành Xí nghiệp đóng tàu thuyền. Làng nghề đã được Đảng, Nhà nước tặng rất nhiều phần thưởng cao quý và Chủ nhiệm HTX thời đó là ông Nguyễn Thân Mến cũng được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động. Đến năm 1988, nền kinh tế chuyển sang cơ chế thị trường, Xí nghiệp đóng tàu thuyền Trung Kiên tan rã, nhường chỗ cho hơn 30 doanh nghiệp (DN) và các tổ hợp sản xuất nhỏ ra đời, cạnh tranh nhau quyết liệt, gây ảnh hưởng tiêu cực, làm giảm sút uy tín, thương hiệu của làng nghề. Trước tình hình này, được sự giúp đỡ trực tiếp từ Liên minh HTX tỉnh Nghệ An, năm 2003, các DN, tổ hợp tác đã tập hợp lại, lập nên HTX đóng tàu thuyền Trung Kiên. “Theo cơ chế ban đầu, HTX hoạt động chủ yếu trong vai trò “bà đỡ”, làm đầu mối đứng ra lo thủ tục cho các DN, thành viên. Về sau, hoạt động của HTX liên tục mở rộng và những năm 2008 - 2009, khi HTX tiến hành Đại hội, những chương trình, kế hoạch mà Ban điều hành đề ra, về sau này đối chiếu lại đều “trúng phóc” như điều lệ quy định tại Luật HTX năm 2012. Thay vì chỉ làm đầu mối giấy tờ thủ tục, nay HTX đứng ra trợ giúp vay vốn, bao tiêu sản phẩm, mua vật tư cho thành viên và chủ động tìm kiếm đối tác để mở rộng thị trường. Vì vậy, sau khi chuyển đổi chính thức theo luật vào năm 2015 đến nay, HTX vẫn tiếp tục hoạt động theo định hướng đã được Đại hội đề ra” - ông Nguyễn Gia In chia sẻ.

Với tầm nhìn xa của Ban điều hành, nhất là người đứng đầu, HTX đóng tàu thuyền Trung Kiên đã đạt được những thành tựu nhất định trong quá trình hoạt động. Mỗi năm, HTX duy trì năng lực đóng từ 50 đến 100 tàu các loại, cung cấp cho các tỉnh, thành phố từ Quảng Ninh đến Kiên Giang. Thu nhập của thành viên và người lao động tăng đều theo từng năm. Đến nay, HTX có 20 cơ sở đóng tàu và 20 cơ sở mộc, tạo việc làm cho hơn 500 lao động; thu nhập của thợ lành nghề đạt gần 400 nghìn đồng/ngày và của thợ học việc ít nhất là 150 nghìn đồng/ngày; doanh thu năm 2016 đạt khoảng 100 tỷ đồng. Từ đầu năm 2017 đến nay, HTX đã đóng 44 con tàu, doanh thu cả năm ước tính 150 tỷ đồng.

Gắn sản xuất với gia tăng chuỗi giá trị sản phẩm

Cùng với sự thay đổi từ nhận thức đến hành động của người đứng đầu HTX và từng thành viên, con đường phát triển HTX trong giai đoạn mới cũng dần được “vẽ” lại. Hoạt động của mỗi đơn vị đang dần có những bước thay đổi căn bản và chất lượng từng bước được nâng cao. Nhiều HTX đã tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, đổi mới trang thiết bị, chú trọng đào tạo phát triển nguồn nhân lực; nhất là tìm ra được phương thức hoạt động mới theo hướng gắn sản xuất với gia tăng chuỗi giá trị sản phẩm.

HTX dịch vụ nông lâm nghiệp tổng hợp Công Tâm (huyện Văn Yên, Yên Bái) là một điển hình trong việc đổi mới, hoạt động theo Luật HTX năm 2012. Thành lập năm 2008 và hoàn thành chuyển đổi vào năm 2015, HTX đã mạnh dạn huy động vốn đầu tư mở rộng sản xuất, đổi mới công nghệ. Từ vốn góp ban đầu một tỷ đồng, hiện nay vốn điều lệ của HTX đã tăng lên sáu tỷ đồng; vốn hoạt động tăng từ 1,5 tỷ đồng (năm 2008) lên bảy tỷ đồng. Không chỉ ký hợp đồng thu mua nguyên liệu với hàng nghìn hộ dân ở hai xã Viễn Sơn và Hoàng Thắng (huyện Văn Yên); HTX còn cung ứng và tiêu thụ sản phẩm nông sản cho hơn 300 gia đình, bao gồm khoảng 300 tấn sắn củ, 1.000 tấn vỏ quế, 2.000 tấn lá quế hằng năm. Đồng thời, HTX chủ động liên doanh, liên kết với Công ty An Thịnh Cường Phát (Văn Yên), Công ty cổ phần năng lượng xanh Thăng Long (Hà Nội) để đầu tư và phát triển thương mại sản phẩm tinh dầu quế, cung cấp nhiên liệu đốt lò từ bã quế phục vụ sản xuất của DN với số lượng 1.000 tấn/tháng,… “Luật HTX năm 2012 đã thổi một luồng gió tươi mới cho Công Tâm. Sau khi hoạt động theo Luật, Công Tâm đã dần thay đổi, doanh thu hằng năm từng bước nâng cao, bình quân khoảng hai đến ba tỷ đồng/năm. Từ năm 2015 đến nay, HTX đã đạt doanh thu sáu đến bảy tỷ đồng, lợi nhuận hằng năm gần 400 triệu đồng; tạo việc làm ổn định cho hơn 40 thành viên và người lao động với mức thu nhập trung bình từ 3,8 triệu đồng đến 4,5 triệu đồng/người/tháng” - Chủ tịch HĐQT kiêm Giám đốc Trần Văn Kiên chia sẻ.

Cũng được biết đến như một “cánh chim đầu đàn” trong phong trào phát triển kinh tế hợp tác, HTX dịch vụ tổng hợp Kiến Thuận (Văn Chấn, Yên Bái) đang khá thành công trong mô hình HTX kiểu mới, tạo liên kết sản xuất theo chuỗi giá trị từ sản xuất đến tiêu thụ sản phẩm. Khi mới thành lập năm 2004, HTX chỉ có 12 xã viên, vốn điều lệ vỏn vẹn 800 triệu đồng. Từ khi chuyển đổi theo Luật vào tháng 2-2015, đến nay HTX đã thu hút 60 thành viên tham gia và gần 100 lao động, vốn điều lệ lên tới 3,9 tỷ đồng. Vận dụng những quy định trong Luật, HTX đã phát triển dần đúng với bản chất của một loại hình HTX kiểu mới. Kiến Thuận đã xây dựng mô hình liên kết sản xuất chè theo chuỗi, ký hợp đồng cung cấp dịch vụ và bao tiêu sản phẩm cho các thành viên HTX và các hộ dân trên địa bàn; sau đó ký với Hãng Unilever Việt Nam để xuất khẩu sản phẩm chè đi thị trường thế giới (Nga, Mỹ,…). Hiện nay, HTX đã ký hợp đồng với 89 nông hộ (54 thành viên và 35 hộ liên kết) khai thác hơn 220 ha vùng nguyên liệu. Kiến Thuận cũng không ngừng đầu tư hiện đại hóa nhà xưởng, thiết bị. Cách đây vài năm, được sự tư vấn của Trung tâm tư vấn hỗ trợ thành viên (thuộc Liên minh HTX tỉnh Yên Bái), Kiến Thuận đã mạnh dạn đầu tư khoảng ba tỷ đồng mua dây chuyền tách cẫng (cuộng) chè kỹ thuật số của Hàn Quốc, công suất 750 kg/giờ. Đến năm 2016, HTX lại tiếp tục đầu tư hơn ba tỷ đồng lắp đặt máy tách màu ISORT 4GT Hàn Quốc, công suất 500 đến 700 kg thành phẩm/giờ. Chủ tịch HĐQT kiêm Giám đốc Đỗ Văn Lừng phấn khởi cho biết: Nhờ chuyển đổi hoạt động, hướng đầu tư theo chuỗi liên kết, kết hợp mạnh dạn ứng dụng khoa học - công nghệ trong sản xuất, chế biến, sản phẩm chè của HTX đã được các bạn hàng khó tính nhất chấp nhận. Doanh thu và thu nhập của HTX, các thành viên và người lao động nhờ đó tăng lên rõ rệt. Năm 2016, doanh thu của HTX đạt hơn 21 tỷ đồng, lợi nhuận hơn 420 triệu đồng, thu nhập của thành viên và người lao động ổn định khoảng 6,5 triệu đồng/người/tháng.

Như vậy, nhìn từ những người lãnh đạo HTX, những mô hình hoạt động của một số HTX, có thể thấy phần nào sự thay đổi tích cực trong thực hiện theo quy định của Luật HTX năm 2012 so với những quy định của luật trước đó. Ở mô hình HTX kiểu cũ, các chủ nhiệm HTX phần lớn thụ động, thành viên hầu hết đều làm theo kiểu “cha chung không ai khóc” khiến kinh tế cá thể, kinh tế hộ bị triệt tiêu. Với mô hình HTX kiểu mới, kinh tế hộ vẫn tồn tại và phát triển, hộ kinh tế cá thể có nhu cầu hợp tác với nhau để cùng hỗ trợ phát triển sản xuất, kinh doanh cũng như đời sống, qua đó tạo giá trị tăng thêm cho từng hộ. Tuy nhiên, những mô hình HTX kiểu mới hoạt động hiệu quả mới chiếm một số lượng nhỏ. Điều này đồng nghĩa, phần lớn HTX vẫn gặp rất nhiều khó khăn, và một trong những nguyên nhân quan trọng lại đến từ chính những bất cập của chính sách, những quy định được ghi rõ trong Luật và các văn bản hướng dẫn.

Không có đất xây trụ sở và thiếu đất sản xuất đang là khó khăn của HTX đóng tàu Trung Kiên (Nghệ An). Trong ảnh: Một tàu cá đang được đóng mới.

(Tiếp theo và hết) (*) BÀI 2: Tạo cơ chế thoáng Theo thống kê từ Liên minh Hợp tác xã (HTX) Việt Nam, đến hết năm 2016, cả nước có gần 20 nghìn HTX; trong đó có 17.563 HTX đang hoạt động và 2.321 HTX tạm ngừng hoạt động. Nhưng qua đánh giá sơ bộ, chỉ khoảng 22% (tương đương 4.358 HTX) hoạt động có hiệu quả theo Luật HTX năm 2012. Vậy đâu là nguyên nhân khiến phần lớn các HTX còn gặp nhiều khó khăn trong hoạt động theo Luật ?

Chính sách "chơi vơi", HTX khó "với" HTX dịch vụ nông nghiệp và môi trường Hưng Tân (huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An), tiền thân là HTX dịch vụ nông nghiệp và điện năng Hưng Tân, được thành lập từ những năm 1960. Hơn 50 năm hoạt động theo mô hình kiểu cũ, quyền lợi của các xã viên chưa được bảo đảm cho nên nhiều người không mấy mặn mà với việc tham gia HTX. Cuối năm 2016, HTX chính thức chuyển đổi hoạt động, đến nay đã thu hút được 107 thành viên với vốn điều lệ 500 triệu đồng. Sản xuất, kinh doanh đã đáp ứng, phục vụ tốt tất cả các thành viên; thu nhập của thành viên và người lao động cũng được nâng cao với mức lương của cán bộ Ban quản lý HTX hằng tháng đạt từ 3,6 đến bốn triệu đồng/người, lao động trong HTX đạt 2,5 triệu đồng. Mặc dù vậy, thực chất hoạt động của HTX vẫn chưa hết khó khăn. Chủ tịch HÐQT kiêm Giám đốc HTX Nguyễn Ðăng Hà cho biết, HTX hiện nay tập trung vào ba khâu dịch vụ chính: môi trường, vật tư nông nghiệp và thủy nông. "Chúng tôi được người dân tin tưởng ở sản phẩm thuốc bảo vệ thực vật. Nhưng với phân bón, HTX rất khó cạnh tranh với tư thương. Dịch vụ thủy nông vốn quen thuộc, nhưng do chậm trễ cấp bù thủy lợi phí, đã gây không ít khó khăn cho hoạt động của HTX mỗi khi trả lương cho công nhân. Bất cập nhất là ở quy định kinh doanh ra bên ngoài không được vượt quá 32%" - ông Nguyễn Ðăng Hà chia sẻ. Với quy định này, có thể thấy không chỉ Hưng Tân (đang cung ứng dịch vụ cho cả xã với hơn 1.000 hộ) vi phạm, mà còn rất nhiều HTX khác cũng "vấp". Phó Chủ tịch Liên minh HTX tỉnh Yên Bái Phạm Ngọc Hữu cho rằng: Quy định về tỷ lệ cung ứng sản phẩm, dịch vụ cho khách hàng không phải thành viên HTX không quá 32% đối với lĩnh vực nông nghiệp, 50% đối với lĩnh vực phi nông nghiệp là bất cập lớn, do không khuyến khích được sản xuất, kinh doanh của HTX và phần nào không phù hợp nền kinh tế thị trường. Cũng gặp khó khăn bởi sự chậm trễ trong triển khai chính sách, nhưng HTX nông nghiệp - dịch vụ tổng hợp Nghi Liên (TP Vinh, Nghệ An) lại vướng mắc trong vấn đề tiếp cận nguồn vốn. Ðây có thể nói là khó khăn mà phần lớn các HTX đang đối mặt khi họ không tiếp cận được chính sách vay vốn, không có tài sản thế chấp cho nên không vay được vốn do điều kiện vay không thay đổi (mặc dù Nghị định số 55/2015/NÐ-CP của Chính phủ quy định HTX có thể vay không cần tài sản bảo đảm với số tiền tối đa lên tới hai tỷ đồng). "Hiện nay, hệ thống kênh mương do xây dựng từ lâu đã xuống cấp , một số tuyến kênh rẽ về các xóm bị rò rỉ. Nhu cầu phục vụ vật tư phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, giống, quản lý chợ đòi hỏi ngày càng cao nhưng HTX chưa đủ điều kiện để đầu tư xây dựng kho lớn,... Những khó khăn này đều được HTX nhìn nhận rõ nhưng vì thiếu nguồn vốn cho nên chưa thể giải quyết" - Giám đốc HTX Nghi Liên Nguyễn Ðăng Tuấn bày tỏ. Cùng với vốn, chính sách về đất đai cũng được nhiều HTX phản ánh là còn "chơi vơi" khi thực tế, rất ít HTX thụ hưởng được các chính sách ưu đãi, hỗ trợ này. Ðơn cử, HTX đóng tàu thuyền Trung Kiên (Nghi Lộc, Nghệ An) hoạt động rất hiệu quả, doanh thu hằng năm hàng trăm tỷ đồng, nhưng vẫn không thể tiếp cận các chính sách nói trên. Theo Giám đốc HTX Nguyễn Gia In, HTX đã thành lập 14 năm nhưng đến nay vẫn chưa có đất xây dựng văn phòng, nhà truyền thống, hiện phải mượn nhà dân để làm việc, đã kiến nghị hỗ trợ nhiều lần nhưng đến nay vẫn chưa được giải quyết. Chưa kể hai năm gần đây, HTX được phép đóng tàu cá vỏ thép theo Nghị định 67, cần nhiều vốn. Không vay được ngân hàng vì không có tài sản thế chấp, HTX buộc phải vay bên ngoài với lãi suất rất cao, do đó doanh thu HTX tuy lớn nhưng lợi nhuận lại thấp vì nợ lãi "ăn" hết. Ðẩy mạnh cơ cấu, sắp xếp lại HTX Theo báo cáo của Liên minh HTX Việt Nam, sau gần 5 năm triển khai thực hiện chuyển đổi HTX theo Luật, đến hết năm 2016, tỷ lệ HTX trong diện chuyển đổi hoàn thành tổ chức, đăng ký lại theo Luật HTX năm 2012 mới đạt hơn 80% (tương đương 10.290 HTX); trong đó có 625 HTX đã chuyển đổi hình thức hoạt động sang loại hình khác và 2.636 HTX giải thể, 820 HTX chờ giải thể. Nhiều vướng mắc cũng được chỉ rõ qua phản ánh của các HTX cũng như Liên minh HTX, đơn cử với việc chuyển đổi HTX sang các loại hình khác mặc dù luật đã quy định, nhưng chưa có văn bản hướng dẫn về trình tự, quy trình cụ thể cho nên công tác triển khai thực hiện còn vướng. Thực tế cho thấy, để chuyển đổi sang hình thức khác, các HTX phải "đi đường vòng", tiến hành giải thể, sau đó tổ chức thành lập công ty, DN, do chưa có văn bản hướng dẫn chuyển đổi thẳng từ HTX sang loại hình tổ chức khác. Phó Chủ tịch Liên minh HTX tỉnh Yên Bái Phạm Ngọc Hữu cho biết, các HTX từ thời bao cấp ở các tỉnh phía bắc đang bế tắc do không giải quyết được phần tài sản chung không chia của HTX, không xử lý được các khoản nợ tồn đọng trước đây, chỉ tồn tại hình thức mà không hoạt động, người đại diện theo pháp luật của HTX không có ở nơi cư trú hoặc đã chết. Hiện nay, tỉnh Yên Bái còn không ít HTX ngừng hoạt động từ lâu nhưng không giải thể được. Như với HTX nông nghiệp Phan Thanh (huyện Lục Yên), trước đây xã viên góp vốn bằng 30 con trâu. Ðến nay, các xã viên cơ bản đều già yếu, nhiều xã viên đã chết, tài sản góp vốn không bàn giao lại cho người đại diện của xã viên, gặp nhiều khó khăn trong định giá tài sản nên đến giờ vẫn không giải thể được. Hoặc HTX Thành Long (xã Thịnh Hưng, huyện Yên Bình) đã ngừng hoạt động kéo dài nhưng vẫn không giải thể được vì nợ thuế, nợ ngân hàng, không còn tài sản, xã viên đã nghỉ hết, chủ nhiệm HTX cũng không còn ở trên địa bàn,… Ngoài ra, việc thực thi Luật còn nhiều hạn chế, như quy định về tỷ lệ góp vốn của thành viên không quá 20%, phần nào cản trở việc huy động vốn để HTX hoạt động; hồ sơ thủ tục thành lập HTX theo quy định tại Ðiều 23 của Luật HTX phức tạp hơn nhiều so với thành lập DN;… Từ những vướng mắc, bất cập như trên, các HTX và đại diện Liên minh HTX cùng có chung kiến nghị Nhà nước cần có quy định chi tiết, cụ thể hơn để các chính sách ưu đãi, hỗ trợ đến được các đối tượng thụ hưởng. Kiến nghị Quốc hội sửa đổi một số nội dung của Luật, như: giảm số thành viên tối thiểu thành lập HTX xuống 5 thành viên để phù hợp thực tiễn ở Việt Nam và kinh nghiệm quốc tế; sửa đổi quy định vốn góp của thành viên tối đa không quá 20% vốn điều lệ của HTX. Nhiều HTX kiến nghị nâng tỷ lệ góp vốn không quá 30% như Luật HTX năm 2003; sửa Khoản 13, Ðiều 21 Luật HTX năm 2012, không giao Chính phủ quy định tỷ lệ cung ứng sản phẩm dịch vụ ra ngoài thành viên mà để HTX tự quyết định trong điều lệ của HTX, bảo đảm tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm của HTX. Hoặc nếu giao thì giao thẩm quyền, trách nhiệm quy định tỷ lệ này cho HÐQT trình Ðại hội thành viên ra nghị quyết ghi vào điều lệ HTX;… Như vậy có thể thấy, sau 5 năm triển khai thực hiện Luật HTX năm 2012, đến nay, về cơ bản các HTX hoạt động theo luật mới đúng nguyên tắc, mang lại hiệu quả, tăng thu nhập và nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho thành viên. Tuy nhiên, trong quá trình triển khai thực hiện, đã nảy sinh nhiều điểm bất hợp lý, vướng mắc khiến một số HTX lúng túng. Thực tế này cần được Chính phủ, các bộ, ngành liên quan và địa phương nhìn nhận để rà soát, điều chỉnh kịp thời, góp phần tạo điều kiện cho HTX và khu vực kinh tế hợp tác phát triển một cách bền vững. HTX chúng tôi thành lập từ năm 1997 và đã tiến hành Ðại hội chuyển đổi theo Luật HTX năm 2012 vào tháng 4-2015. Tổng số thành viên lên tới gần 1.200. Từ khi tham gia HTX, kinh tế gia đình gặp nhiều thuận lợi. Hằng năm, HTX cung ứng cho các thành viên và người dân trên địa bàn khoảng 100 tấn phân bón các loại và từ bốn đến năm tấn giống lúa/vụ. Mỗi năm, HTX đầu tư từ 200 đến 300 triệu đồng để mua phân bón về cung ứng cho người dân vay sản xuất, đến cuối vụ thì trả. HTX còn có hoạt động tín dụng nội bộ để đáp ứng nhu cầu gửi và vay vốn cho thành viên. Sáu tháng đầu năm 2017, HTX huy động được 1,9 tỷ đồng, cho vay 1,2 tỷ đồng. HTX luôn sẵn sàng cho vay phục vụ sản xuất, kinh doanh mà không cần nhiều thủ tục rườm rà cho nên rất được các thành viên như chúng tôi tin tưởng. Nguyễn Thị Phương Thành viên HTX Nông nghiệp - Dịch vụ tổng hợp Nghi Liên, TP Vinh, Nghệ An

Theo Hồng Anh/Báo Nhân Dân .vn