Hợp tác xã hay doanh nghiệp?

Nhận thức chưa đúng về HTX

TS Nguyễn Minh Tú, Vụ trưởng Vụ HTX Bộ KH-ĐT, cho rằng, 60% dân số Việt Nam là nông dân và 70% người dân ở nông thôn. Đây là tầng lớp khó khăn nhất, nhưng lại đảm đương lĩnh vực nông nghiệp, đảm bảo nền an ninh lương thực cho cả nước. Trong khi phải cạnh tranh với một thị trường ngày càng khắc nghiệt, đòi hỏi sản phẩm phải chất lượng, đồng đều, có số lượng lớn và phải an toàn vệ sinh thực phẩm thì bà con nông dân lại sản xuất rời rạc, đơn lẻ khoảng 64% hộ nông dân chưa vào HTX.

Vì vậy, về nguyên tắc, HTX, nhất là HTX nông nghiệp (NN) có vai trò đặc biệt ở khu vực nông thôn. Hiện cả nước có trên 14.500 HTX với 7,5 triệu xã viên, tạo việc làm thường xuyên hơn 300.000 lao động; trong số này có 6.631 HTXNN với 5,3 triệu xã viên, chiếm đến 70% tổng số xã viên HTX các loại. Các HTX đã đóng góp bình quân 6,38% GDP (giai đoạn 2002-2011). T

hời gian qua chúng ta chưa nhận thấy tác động quan trọng của HTX đối với nền kinh tế hộ, cá thể xã viên nên chưa tính vào GDP. Điều đáng nói, HTX chỉ chiếm 0,58% tổng nguồn vốn vay tín dụng các các ngân hàng, hầu hết là từ vốn tự có. Điều này cho thấy tiềm năng rất lớn của HTX nếu biết tạo điều kiện để ngành kinh tế hợp tác này phát triển.

Sản xuất hàng thủ công mỹ nghệ tại HTX Nông nghiệp Xuân Lộc (TPHCM). Ảnh: KIM NGÂN

Tuy nhiên, Luật HTX ra đời năm 1996, sau đó sửa đổi năm 2003 vẫn chưa thể hiện rõ vai trò và sự khác nhau về bản chất giữa HTX với doanh nghiệp. Có thể nói, hạn chế lớn nhất là nhận thức chưa đúng về HTX nên dù đã có nhiều chính sách hỗ trợ, đào tạo nguồn nhân lực, nhưng HTX vẫn không thể phát triển như mong muốn.

Kết quả là đóng góp GDP của kinh tế hợp tác 15 năm qua lại giảm liên tục, từ trên 10% GDP năm 1995 xuống còn 5,22% GDP năm 2011. Tốc độ tăng giá trị gia tăng thấp, bấp bênh, chỉ bằng tốc độ tăng trưởng chung của nền kinh tế, từ 4,4% năm 1995 giảm xuống còn 2,8% năm 2011.

Mô hình HTX hiện nay có vấn đề, có tên nhưng không hoạt động (khoảng 3.700 HTX), có ban chủ nhiệm nhưng không có xã viên. Năm 2011 chỉ còn hơn 6.000 HTX hoạt động. Hệ quả là xã viên không gắn bó với HTX, chỉ mang tính hình thức, HTX chưa thật sự hấp dẫn người dân. Tình trạng HTX nhưng “ruột” lại là doanh nghiệp đang tồn tại ở một bộ phận không nhỏ HTX. Có trên 4.700 HTX, chủ yếu trên lĩnh vực công nghiệp, xây dựng dù mang tên HTX nhưng thực chất lại là doanh nghiệp để được hưởng những ưu đãi.

Vẫn là kinh tế tự chủ

Có thể nói, hạn chế của Luật HTX cũng như việc tổ chức thực hiện kém, tâm lý xã hội còn bị ảnh hưởng mô hình HTX kiểu cũ đã kiềm hãm sự phát triển của kinh tế hợp tác, nhất là HTX. TS Đinh Xuân Niêm, nguyên Trưởng ban Chính sách và Phát triển HTX, cho rằng, Luật HTX sửa đổi lần này cần cập nhật những nguyên tắc mà Liên minh HTX thế giới đã tổng kết tại thành phố Manchester (Anh) về những thành quả mà các nước có loại hình HTX hoạt động mạnh, ổn định như Nhật Bản, Canada, Hàn Quốc, Đài Loan (Trung Quốc)... HTX có những đóng góp to lớn vào nền kinh tế và sự ổn định xã hội. Ở Nhật Bản, gần như 100% nông dân trồng lúa và khoảng 80% nông dân trồng rau quả đều vào các HTX.

Dự thảo Luật HTX sửa đổi có gần 2 năm tổ chức góp ý, đã có những tiếp cận về những nguyên tắc và giá trị của những HTX trên thế giới. Nhưng điều quan trọng là phải làm rõ sự khác biệt HTX (vì xã viên) với doanh nghiệp (vì thị trường và muốn tối đa hóa lợi nhuận).

HTX cũng khác biệt với tổ chức từ thiện. Mục tiêu của HTX và doanh nghiệp khác nhau. HTX là tổ chức kinh tế mà mục tiêu số một là phục vụ xã viên, ra đời để làm dịch vụ thỏa mãn nhu cầu của các xã viên. Xã viên có quyền biểu quyết ngang nhau.

Đồng thời xã viên sử dụng các dịch vụ đó để tạo điều kiện cho HTX phát triển. Phần lợi nhuận của HTX, sau khi trích vào các quỹ của HTX, phần còn lại phân phối cho xã viên theo công sức đóng góp, ở đây là mức độ xã viên hợp đồng sử dụng các dịch vụ với HTX.

Ở Pháp, các HTX phải đảm bảo và thỏa mãn 80% nhu cầu dịch vụ mới được xem là không đi lệch hướng, và ngược lại nếu xã viên không sử dụng dịch vụ trong 1 năm sẽ loại ra khỏi HTX. Nếu dịch vụ tồi, chất lượng phục vụ kém, xã viên có quyền yêu cầu tổ chức đại hội bất thường nếu hội đủ 30% tổng số xã viên để yêu cầu ban chủ nhiệm giải trình, thậm chí biểu quyết cách chức. Điều này thể hiện và nâng cao ý thức làm chủ thật sự của xã viên, chứ không phải hình thức như hời gian qua.

 
Mô hình HTX mới tác động đến lợi ích nông dân; tạo ra 2 kênh tăng trưởng kinh tế (bản thân HTX và kinh tế xã viên); nâng cao hiệu quả sản xuất, chất lượng nông sản thông qua hợp tác và nâng cao sức cạnh trạnh thị trường; kết hợp sản xuất, chế biến, tiêu thụ; được chia sẻ lợi ích cả chế biến và tiêu thụ...

Điều cần khẳng định, nông dân vẫn là hộ kinh tế tự chủ, không bị “nuốt” mất như cách nghĩ của không ít bà con. Và mục đích cuối cùng của HTX là giúp chất lượng sống của nông dân được cải thiện theo hướng ngày càng tốt hơn.

CÔNG PHIÊN